Budownictwo sakralne Ziemi Gostynińskiej w XVI wieku

Ziemia Gostynińska była zamieszkana w większości przez katolików. W XVI wieku istniały na jej terenie dwa dekanaty. Gostyniński od 1506 roku należał do diecezji płockiej, a gąbiński do diecezji poznańskiej i archidiakonatu poznańskiego. Ówczesny dekanat gostyniński obejmował osiem parafii: Gostynin, Radziwie, Dobrzyków, Ciechomice, Mnich, Sokołów, Duninów i Solec.

Janusz Szczepański w „Dziejach Gostynina i Ziemi Gostynińskiej” (rozdział „Gostynin i Ziemia Gostynińska w latach 1462 – 1793”) informuje, że dekanat gostyniński był jednym z najmniej licznych w diecezji płockiej, co wynikało z jego bardzo dużego zalesienia. W drugiej połowie XVIII wieku na jego terenie mieszkało niespełna 4 tysiące wiernych.

Większość parafii Ziemi Gostynińskiej erygowano w XIV lub XV wieku. Budowano wówczas kościoły z drewna, które nie przetrwały do naszych czasów. Część z nich została zniszczona w wyniku potopu szwedzkiego, inny nie wytrzymały upływu czasu. Najstarsza zachowana do naszych czasów świątynia Ziemi Gostynińskiej znajduje się w Luszynie (na zdjęciu), gdzie podczaszy łowicki Jan Modzelewski pobudował późnogotycki, jednonawowy kościół opięty skarpami.

Wieloboczne prezbiterium i czworoboczna wieża nawiązują do gotyckiej architektury sakralnej, wpływy renesansowe są widoczne w szczytach z horyzontalnymi podziałami, półkoliście zamkniętych oknach i skromnym portalu między prezbiterium a zakrystią.

Kościoły drewniane zachowały się w Troszynie, Dobrzykowie i Sokołowie. Ten ostatni był wielokrotnie przerabiany (po raz ostatni w XX wieku). W Gostyninie istniał jednonawowy kościół grodowy pod wezwaniem Świętego Jakuba. Przed 1439 r. pobudowano kościół parafialny Świętego Marcina (spalony przez Szwedów w 1656 roku). W XV wieku z fundacji lokalnych mieszczan powstał również kościół Świętego Ducha, przy którym działał szpital.

W Gąbinie nieopodal Starego Rynku powstał jednonawowy kościół parafialny Świętego Mikołaja. Świątynia była murowana, ale nie miała fundamentów i sklepienia, a dach był drewniany.

W Szczawinie Kościelnym w 1661 roku ufundowany został klasztor reformatów wraz z jednonawowym kościołem, który w latach 1787–1789 został przebudowany przez Hilarego Szpilowskiego. Do czasów nam współczesnych z całego kompleksu zachowało się jedynie wschodnie skrzydło.

Za tydzień o innowiercach na Ziemi Gostynińskiej w XVI–XVIII wieku.