Rozwód małżonków – przesłanki pozytywne i negatywne

W Polsce każdego roku sądy rozwiązują przez rozwód ponad 60 tysięcy małżeństw. Wśród przyczyn rozwodu dominują niezgodność charakterów małżonków, zdrada, alkoholizm oraz kłopoty finansowe. Orzeczenie rozwodu nie jest zależne od woli stron, ale od spełnienia ustawowo określonych przesłanek. Niekiedy pomimo ustania więzi uczuciowej, fizycznej i gospodarczej, sąd nie orzeknie rozwodu nawet wówczas, gdy małżonkowie zgodnie tego żądają.  

Przesłanki pozytywne rozwodu – trwały i zupełny rozkład pożycia (art. 56 § 1 k.r.o.):

Rozkład pożycia zostaje uznany za zupełny, jeśli uległy zerwaniu wszelkie więzy między małżonkami: duchowe, fizyczne i gospodarcze. Najczęściej taka sytuacja ma miejsce, gdy jeden z małżonków od dłuższego czasu mieszka z nowym partnerem i wiąże z nim wspólną przyszłość. Jednak nawet w przypadku wspólnego zamieszkiwania małżonków - a więc gdy więzi gospodarcze nie uległy zerwaniu - sąd może orzec rozwód, jeżeli wspólne zamieszkanie jest tylko wynikiem sytuacji ekonomicznej małżonków (np. żaden z małżonków nie ma możliwości zamieszkania gdzie indziej). Trwałość związku małżeńskiego podlega ocenie sądu i wymaga odpowiedzi na pytanie, czy zgodnie z doświadczeniem życiowym można rozsądnie oczekiwać, iż małżonkowie podejmą ponownie wspólne pożycie. Rozkład pożycia musi być trwały, co oznacza, że wedle zasad doświadczenia życiowego powrót małżonków do wspólnego pożycia nie nastąpi (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 października 1999 r., sygn. akt: III CKN 386/98.) 

Z reguły wymagane jest, by rozkład trwał od dłuższego czasu (przynajmniej kilka miesięcy). Nie można zatem orzec rozwodu, jeżeli małżonkowie pomimo zerwania ze sobą więzi uczuciowej i gospodarczej, nadal utrzymują kontakty seksualne. Im dłużej małżonkowie nie utrzymują ze sobą żadnych kontaktów, tym bardziej prawdopodobne jest, że rozkład pożycia ma charakter trwały. Nie jest jednak wykluczone, że zupełny i trwały rozkład nastąpi nagle np. w wyniku zamachu na życie drugiego małżonka czy wyjątkowo zuchwałej i bolesnej dla drugiej osoby zdrady. W takiej sytuacji sąd musi ocenić, mając na względzie charaktery małżonków, czy małżeństwo można jeszcze uratować. Należy zauważyć, że przesłanki zupełności i trwałości rozkładu pożycia małżeńskiego muszą wystąpić łącznie.

Przesłanki negatywne rozwodu (art. 56 § 2 i 3 k.r.o.):

Pomimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia sąd nie orzeknie rozwodu, jeżeli:

- rozwodu żąda małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, a drugi małżonek nie wyraził zgody na rozwód i jego odmowa nie jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego,

- wskutek rozwodu miałoby ucierpieć dobro małoletnich dzieci małżonków,

- orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Wyłączna wina

Sąd nie może orzec rozwodu, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia. Wina małżonka za rozkład pożycia wiąże się z naruszeniem przez niego obowiązków wynikających z zawarcia małżeństwa. Dotyczy to wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy, lojalności, wierności oraz współdziałania na rzecz rodziny. Sprzeczna z normami moralnymi jest zdrada małżonka, brak zainteresowania się losem współmałżonka, opuszczenie go w potrzebie, naruszenie jego godności, znęcanie się nad małżonkiem lub dziećmi. Zakaz rozwodu na żądanie wyłącznie winnego małżonka przestaje obowiązywać, jeśli drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód. Istotnym warunkiem w tym przypadku jest to, ażeby winę rozkładu ponosił wyłącznie małżonek żądający rozwodu, co oznacza, iż drugi małżonek nie może ponosić nawet częściowej winy w rozkładzie pożycia. W przypadku, gdy po dokonaniu oceny sytuacji między małżonkami, sąd stwierdzi, że odmowa jest niezgodna z zasadami słuszności, orzeknie rozwód. Chodzi tu o sytuację, w której małżonek odmawiający zgody kieruję się nagannymi motywami – chcąc dokuczyć małżonkowi, zemścić się na nim, próbować osiągnąć z tytułu braku rozwodu korzyści materialne. 

Dobro wspólnych małoletnich dzieci

Sąd nie orzeknie rozwodu, gdy będzie to sprzeczne z dobrem małoletnich dzieci małżonków. Orzeczenie rozwodu nie może bowiem wywoływać ujemnych następstw w psychice dziecka. Sąd może w tym celu dopuścić dowód z opinii biegłych, z reguły z Opiniodawczych Zespołów Sądowych Specjalistów. Sąd wnikliwie powinien ocenić, czy orzeczeniu rozwodu nie stoi na drodze dobro dzieci, mając na uwadze wiek dzieci, ich dotychczasowe stosunki z rodzicami, stan zdrowia oraz stopień wrażliwości. Często jednak dobro dziecka wymaga, aby rodzice się rozeszli. Wytworzona przez stałe awantury rodziców negatywna atmosfera w rodzinie, która zatruwałaby młodość małoletnich dzieci, demoralizowałaby je i zagrażała ich wychowaniu, uzasadnia uznanie, że w takiej sytuacji dobro dzieci nie mogłoby ucierpieć wskutek orzeczenia rozwodu ich rodziców (wyrok Sądu Najwyższego z 16 maja 1952 r., sygn. akt: C 1110/51, NP 1953, nr 5, s. 82).

Sąd zobowiązany jest do wzięcia pod uwagę wszelkich okoliczności, jakie będą miały wpływ na rozwój i wychowanie dzieci, oraz dokonać oceny zebranego materiału dowodowego w tym zakresie - dla oceny, czy dobro dzieci uniemożliwia rozwód, należy konkretnie rozważyć, jaka byłaby ich sytuacja, gdyby do rozwodu nie doszło, i porównać ją z sytuacją, jaka będzie po orzeczeniu rozwodu; nie można oceniać tej kwestii na podstawie założenia, że małżonkowie wrócą do wspólności małżeńskiej po odmówieniu im orzeczenia rozwodu, jeżeli okoliczności przemawiają przeciwko takiemu założeniu (wyrok Sądu Najwyższego z 8 grudnia 1951 r., sygn. akt: C 259/51, NP 1953/5, s. 81). 

Zasady współżycia społecznego 

Orzeczenie rozwodu nie jest możliwe, jeśli naruszałoby zasady słuszności. Zasady współżycia społecznego mają przede wszystkim chronić małżonka niewinnego rozkładu pożycia małżeńskiego. Szczególnie jeżeli małżonek niewinny znajduje się w trudnej sytuacji życiowej z powodu choroby, zaawansowanego wieku czy niemożliwości zaspokojenia potrzeb życiowych. Niezgodne z zasadami moralności byłoby uznanie, że nieuleczalna choroba jednego z małżonków po 30 latach pożycia małżeńskiego stanowi ważny powód rozkładu pożycia małżeńskiego w sytuacji, kiedy stan chorego małżonka wymaga przyczynienia się ze strony współmałżonka do ulżenia w miarę możliwości jego losowi i okazywania mu pomocy – nie tylko materialnej, lecz także psychicznej (wyrok Sądu Najwyższego z 18 września 1952 r., sygn. akt: C 1283/52, OSN 1953, nr 3, poz. 84). Choroba jednego z małżonków nie tylko nie wywołuje i nie powinna wywoływać stałego rozkładu pożycia małżeńskiego, lecz nakłada na drugiego z nich obowiązek użycia wszelkich środków do przywrócenia choremu małżonkowi zdrowia i zdolności do spełniania obowiązków małżeńskich. Przeciwne tym zasadom postępowanie jest sprzeczne z ogólnie przyjętymi zasadami moralności (wyrok Sądu Najwyższego z 1 września 1948 r., sygn. akt: C 184/48, OSN 1949, nr 2-3 poz. 38). Sprzeczność z zasadami współżycia społecznego wymaga badania wszystkich okoliczności sprawy, a sąd każdorazowo będzie oceniał, czy doszło do spełnienia ustawowych przesłanek uzasadniających rozwód. 

Ustanie małżeństwa następuje dopiero z chwilą, gdy wyrok rozwodowy stanie się prawomocny. Wyrok staje się prawomocny, gdy nie została wniesiona od niego apelacja do sądu II instancji. W sprawach rozwodowych nie przysługuje w obecnym stanie prawnym skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego.

Opłata od pozwu rozwodowego jest stała i wynosi 600 zł. Pozew rozwodowy należy wnieść do sądu okręgowego właściwego ze względu na ostatnie wspólne zamieszkanie małżonków, jeżeli choć jedno z nich jeszcze stale w danym okręgu przebywa. Jeżeli natomiast każdy z małżonków mieszka w innym miejscu, wówczas właściwy będzie sąd okręgowy miejsca zamieszkania strony pozwanej. Gdyby jednak nie udało się ustalić miejsca zamieszkania strony pozwanej, wtedy właściwy jest sąd okręgowy miejsca zamieszkania powoda.

Od dnia uprawomocnienia się wyroku rozwodowego małżeństwo ustaje, a małżonkowie stają się osobami stanu wolnego. Oznacza to, że mogą zawrzeć kolejny związek małżeński. Małżonek, który na skutek małżeństwa zmienił swoje nazwisko, może powrócić do poprzedniego. Nadto, ustaje ustawowa wspólność majątkowa małżonków i można dokonywać podziału majątku wspólnego. Byli małżonkowie nie dziedziczą po sobie na podstawie ustawy, ale nie ma przeszkód do uwzględnienia byłego małżonka w testamencie.

Zanim małżonkowie podejmą decyzję o rozwodzie mogą skorzystać z instytucji separacji. Orzeczenie separacji wywołuje niemal identyczne skutki jak orzeczenie rozwodu, jednak nie powoduje ustania małżeństwa. Orzeczenie separacji może być sposobem dojścia małżonków do porozumienia, nie stanowi jednocześnie przeszkody do definitywnego rozwiązania małżeństwa.

Źródła prawa:

- ustawa z dnia 25 lutego 1964 roku – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U z 2017, poz. 682 z późn. zm.).

Adw. Piotr Ogłodziński - autor jest adwokatem prowadzącym kancelarię w Gostyninie.

kancelariaoglodzinski.pl